Welk model zal Brazilië gebruiken om cannabis uit het strafrecht te halen?

In een uitspraak van 14 februari 2025 heeft het Federale Hooggerechtshof van Brazilië (STF) het bezit van cannabis voor persoonlijk gebruik – tot 40 gram of zes vrouwelijke planten unaniem gedecriminaliseerd.

Deze beslissing betekende een belangrijke verschuiving in de benadering van het drugsbeleid van het land, maar roept ook vragen op over de uitvoering, handhaving en werkelijke sociale rechtvaardigheidseffecten van de decriminalisering van cannabis.

Een tien jaar durende juridische strijd

De beslissing van het Hooggerechtshof maakt een einde aan een jarenlange juridische onzekerheid die begon met een zaak uit 2011 over slechts 3 gram cannabis. Met deze beslissing richtte het STF zich tot Artikel 28 van de Braziliaanse wet op verdovende middelen uit 2006, die tot dan toe elk bezit strafbaar stelde, zelfs als het onbeduidend was, wat vaak resulteerde in gevangenisstraf of een taakstraf.

Rechter Gilmar Mendes leidde de beslissing en maakte een duidelijk onderscheid tussen persoonlijk gebruik en handel. Mensen die betrapt worden op het bezit van maximaal 40 gram krijgen voortaan te maken met administratieve sancties – waarschuwingen of preventiecursussen – in plaats van strafrechtelijke vervolging. De aanwezigheid van weegschalen, verpakkingen of registers kan echter nog steeds aanleiding geven tot beschuldigingen van drugshandel, strafbaar met straffen variërend van 5 tot 15 jaar.

De hervorming komt op een moment dat de Braziliaanse gevangenispopulatie de 888.000 mensen overschrijdt, waarvan er meer dan 200.000 zijn opgesloten voor drugsgerelateerde misdrijven, waardoor zwarte en arme Brazilianen onevenredig zwaar worden getroffen.

Zoals Agência Brasil rapporteert, wordt bijna 25% opgesloten voor minder ernstige overtredingen, wat de systematische ongelijkheid tussen rassen en sociale klassen benadrukt.

Een “gezondheidsgericht” beleid of een masker voor dwang?

Na de uitspraak van het STF introduceerden het Braziliaanse Ministerie van Justitie en de Nationale Raad van Justitie een nieuw “op gezondheid gebaseerd” antidrugsbeleid. Geïnspireerd – op zijn minst nominaal – door het Portugese decriminaliseringsmodel, haalt deze aanpak persoonlijke bezitszaken uit de strafrechtbanken en in de handen van Centra voor Toegang tot Rechten en Sociale Inclusie (CAIS).

Maar critici waarschuwen dat dit kader eerder bestraffend dan progressief zou kunnen zijn. Zoals een beleidsanalyse van 2024 aangeeft, fungeren CAIS-centra als een soort drugsrechtbank, niet bemand door rechters maar door teams van sociaal werkers, juridisch medewerkers en gezondheidspersoneel. Hoewel dit op papier klinkt als een humaan alternatief, kan het in de praktijk functioneren als dwangbehandeling.

“Als het team van mening is dat de persoon die ze beoordelen voldoende risico loopt – bijvoorbeeld vanwege ras, armoede, geestelijke gezondheidsproblemen of gedragsproblemen of gebrek aan documentatie – kan die persoon gemakkelijk in behandelingstrajecten worden gestuurd die noch effectief noch vrijwillig zijn,” waarschuwde een bron.

Therapeutische gemeenschappen onder de loep

Veel van de mensen die naar deze centra worden doorverwezen, zullen naar verwachting terechtkomen in confessionele therapeutische gemeenschappen, die in Brazilië al lange tijd met minimale regelgeving werken.

Mensenrechtenorganisaties hebben deze centra beschreven als dwangarbeiderskampen, waar de omstandigheden vaak in strijd zijn met de menselijke waardigheid. Hun nauwe banden met de regering Lula maken de bezorgdheid over de politisering van verslavingszorg alleen maar groter.

In 2022 riep de voormalige minister van Volksgezondheid Nísia Trindade op tot een volledige revisie van deze gemeenschappen en adviseerde een einde te maken aan onvrijwillige verbintenissen en meer te investeren in op feiten gebaseerde praktijken. Zijn ontslag in februari 2025 en de verdwijning van zijn rapport van officiële websites duiden erop dat de op wetenschap gebaseerde beleidsvorming wordt losgelaten.

Het Portugese model: Een misbruikte inspiratie?

De Portugese decriminalisering van drugs – vaak genoemd als een succesverhaal – werkte omdat het werd gecombineerd met harm reduction programs, public education en vrijwillige, seculiere behandeling. Hoewel de Portugese autoriteiten drugs voor persoonlijk gebruik in beslag nemen, is behandeling nooit verplicht en zijn diensten zoals naaldenruil gebruikelijk.

Het Braziliaanse CAIS-model daarentegen ontbeert de infrastructuur en de waarborgen voor een echte hervorming. Slechts 22 centra zijn momenteel operationeel en bijna 100 andere zijn nog in ontwikkeling. Video-call assessment projecten illustreren het gebrek aan middelen en geven aanleiding tot bezorgdheid over de regelmatigheid van procedures en individuele zorg.

Brazilië staat nu op een tweesprong: zal het een model aannemen dat geworteld is in schadebeperking en sociale rechtvaardigheid, of zal het ene punitieve systeem vervangen worden door een ander?